«فرش پارسی» یک اصطلاح جهانی برای فرش‌های نفیس ایران است، اما به‌طور دقیق‌تر بایستی این فرش‌ها را «فرش ایرانی» نامید، چرا که این فرش‌ها در واقع به سنت‌های متفاوت از اقوام مختلف تعلق دارند و قوم «پارس» تنها یکی از چندین قوم ایرانیست.
در این مقاله به تاریخچه، تنوع و تغییر معنای فرش ایرانی می پردازیم.
خاستگاه
فرش‌های دستباف ابتدا توسط عشایر تولید شده‌اند. کف چادرهای عشایری پوشیده از فرش بوده‌است تا در مقابل زمین مرطوب و سرد محافظت کنند. اصطلاح فارسی (فرش) نیز به معنای کف و سطح زمین است.
ماده اولیه
پشم گوسفند از گذشته تا کنون اغلب به عنوان ماده اولیه برای فرش استفاده می‌شده‌است. بسته به نوع آب و هوا و مناطق چرای حیوانات، نوع پشم نیز متفاوت است. پشم حیوانات مناطق سردسیر مانند خراسان بلندتر و مناطق گرم مانند کرمان کوتاهتر است. مخلوطی از موی بز و پشم گوسفند در فرش‌های بزرگتر برای مصارف خانگی استفاده می شود.
در زمان صفویه (۱۱۱۴- ۸۸۰ ه.ش) الیاف ابریشم نیز به فرش‌ها اضافه شد. ابریشم سه ویژگی داشت: «دانا» (بهترین، برای نخ خاب بافته شده)، «هستی» (برای پود فرش‌های پشمی بسیار ظریف) و «پودی» (بافت‌‌های درشت). برای تولید فرش‌های مجلل نیز از نخ‌های طلا استفاده می‌شده است.
Wolle
Seide
Wolle
رنگرزی
قبل از اواخر قرن نوزدهم، فقط از رنگ‌های طبیعی تهیه شده از مواد گیاهی، حیوانی و معدنی استفاده می‌شد. قرمز محبوب‌ترین رنگ بود. این رنگ از ریشه روناس و همچنین از حشرات خشک تهیه می‌شده و رنگ آبی از برگ‌های تخمیرشده گیاه نیل. منابع زیادی برای رنگ زرد وجود داشت: ورث زردنما، گلرنگ، برگ درخت انگور پاییزی، پوست انار، زعفران و زردچوبه. تمام رنگ‌های زرد نیز با نیلی مخلوط می‌شدند و با هم سایه‌هایی از سبز به دست می‌دادند. قهوه‌ای و بژ از پوست گردو و رنگ مشکی با رنگ کردن پشم تیره رنگ با اکسید آهن تهیه می‌شده‌است.
کهن‌ترین فرش دستباف جهان
قدیمی‌ترین فرش دستباف (احتمالا) در حفاری‌های سال ۱۹۴۷ م کشف شد: فرش پازیریک (در حال حاضر در موزه ارمیتاژ سنت پترزبورگ). نام آن برگرفته از نام محل پیدا شدن این فرش است، دره خشک پازیریک در کوه‌های آلتای در جنوب سیبری. فرش پازیریک احتمالاً در حدود قرن چهارم / پنجم پیش از میلاد بافته شده و ابعاد آن ۱۸۳ در ۱۹۸ سانتی متر است. تکنیک گره‌زنی ماهرانه در این اثر حاکی از تجربه چندین ساله در گره‌زنی فرش حتی در این دوره ابتدایی است.
اینکه چگونه رنگ‌های درخشان (قرمز، زرد و آبی) این فرش در شرایط سخت طی ۲۵۰۰ سال حفظ شده است، مدت‌ها معمایی بزرگ بود. در سال ۲۰۲۱، دانشمندان با استفاده از میکروسکوپ فلورسانس اشعه ایکس ثابت کردند در آن زمانهای گذشته نیز پشم قبل از رنگرزی تخمیر شده، به طوری که درخشندگی رنگ‌ها برای مدت طولانی حفظ شده است.
نقش وسط فرش پازیریک بیشتر یک طرح انتزاعی- زینتی و مربع است. این زمینه طرح با تصاویری از حیوانات (احتمالاً گوزن نر یا گوزن شمالی) قاب شده است. قاب دیگری اسب‌ها و سواران را در جهت مخالف نشان می دهد.
دوران شکوفایی فرش ایرانی در دوره صفویه
در زمان صفویان (۱۱۱۴- ۸۸۰ ه.ش) تولید فرش در ایران به اوج خود رسید. به خصوص فرش‌های ظریف و با گره‌های استادانه تولید شد. فرش که به عنوان صنایع دستی در مناطق روستایی توسط عشایر تولید می‌شد در این زمان به یک هنر درباری تبدیل شد. در شهرهای بزرگ، کارگاه‌های فرش‌بافی تحت حمایت شاهان (احتمالاً ابتدا در تبریز) به وجود آمدند.
شاه اسماعیل اول (۹۰۳ – ۸۸۰ ه.ش)، شاه طهماسب (۹۵۵ – ۹۰۳ ه.ش) و شاه عباس اول (۱۰۰۷ – ۹۶۵ ه.ش) شخصاً به قالی بافی علاقه داشتند. دستور تجهیز کاخ‌ها و مساجد را دادند. آنها همچنین فرش‌های مجلل را به حاکمان همسایه هدیه کردند. صادرات به هند، هند شرقی، امپراتوری عثمانی و اروپا انجام شد.
نمونه‌ای از فرش‌های دوره صفویه، فرش‌های موسوم به «قالی‌های دوقلو» مسجد اردبیل (شمال ایران) است. لنگه بزرگتر از این دو فرش (۱۱.۵۲ متر در ۵.۳۴ متر) احتمالاً در سال ۹۱۸ – ۹۱۷ (در زمان شاه طهماسب) تکمیل شد و اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن است. وسط آن دارای یک مدال زرد رنگ است که ۱۶ عنصر تزئینی به شکل ستاره در اطراف آن چیده شده است. تعداد زیادی گل کوچک (قرمز، سفید و زرد) در پس زمینه آبی خودنمایی می‌کنند. لنگه فرش کوچکتر و ناقص را می‌توان در موزه لس آنجلس مشاهده کرد. ویلیام موریس (معمار و صنعتگر بریتانیایی) در نامه‌ای در سال ۱۸۷۷ م – در زمانی که فرش‌های ابریشمی دوباره تولید می‌شد – از تأثیر بی‌نظیر فرش‌های صفوی می‌نویسد.
تاریخ و محل تولید
تعیین زمان و مکان بافت فرش ایرانی اغلب دشوار است. بر اساس سفرنامه‌ها و متون معاصر، به نظر می‌رسد که در اصفهان، کاشان و کرمان کارگاه‌های فرش‌بافی وجود داشته است.
در قرن هفدهم، فرش‌های ایرانی در نقاشی‌های حدود ۷۰ نقاش هلندی دیده می‌شود. در تابلویی از ورمیر، تصویر یک کوزه آب روی قالیچه ایرانی به چشم می‌خورد (زن جوان با کوزه آب، ۱۶۶۲). این امر ثابت می‌کند که فرش‌های ایرانی به اروپا صادر می‌شده و در آنجا آنقدر ارزشمند تلقی می‌شده که آنها را – برخلاف معمول در ایران – روی زمین پهن نمی‌کردند، بلکه روی میزها و صندوقچه‌ها می‌گذاشتند. اصطلاحات ونیزی “فرش رومیزی” و “تابلو فرش” و همچنین “فرش صندوقچه” نیز نشان دهنده این موضوع هستند.
جنگ‌های داخلی / سلسله قاجار
در سال ۱۱۱۴ ه.ش. صفویان مغلوب نادر شاه افشار شدند. جنگ داخلی به مدت ۴۴ سال بین دودمان زند (۱۱۷۴ – ۱۲۲۹ ه.ش) و قاجار – با پیامدهای اقتصادی عمده – در جریان بود. در سال ۱۱۷۵ ه.ش. حکومت قاجارها آغاز شد و همراه با آن رونق جدیدی در صنعت فرش به وجود آمد. عشایر نیز مانند گذشته قالی بافی را به عنوان یک صنعت روستایی انجام می دادند. با این حال، در اواسط قرن نوزدهم، صادرات هنوز کم بود.
یک روند صعودی جدید در سال ۱۸۷۳ با نمایشگاهی در وین آغاز شد. در سال ۱۸۷۷ شرکت Ziegler & Co از منچستر شعبه ای در سلطان آباد افتتاح کرد که مرکز تجارت فرش در غرب ایران شد. در این زمان فرش ایرانی به آمریکا نیز صادر می‌شد. در سال ۱۸۹۲ فرش ایرانی بسیار معروف شد. تقریباً همه خانواده‌های متمول و مرفه در انگلستان فرش ایرانی داشتند.
از طرفی تقاضای زیاد در بازارهای خارجی باعث شد که استفاده از رنگ‌های شیمیایی، تغییر روش‌های تولید و استانداردهای طراحی پایین تر باعث کاهش کیفیت فرش شد.
شکوفایی دوباره پس از جنگ جهانی دوم
پس از پایان تلفات سنگین در هر دو جنگ جهانی، وضعیت صنعت فرش دوباره بهبود یافت. دولت در زمان شاه رضا پهلوی توصیه‌هایی برای مقابله با پایین آمدن کیفیت فرش‌ها ارائه کرد. از سال ۱۹۴۹ تولید انبوه فرش در کرمان آغاز شد که عمدتاً بر اساس تقاضای ایالات متحده برای فرش‌های ضخیم گوشتی «کرمان آمریکایی» بود. همزمان در اروپا هم «فرش‌های ایرانی» تقاضای فزاینده‌ای پیدا کردند و در اغلب خانه‌های قشر مرفه دیده می‌شد.
فرش ایرانی امروز / هنر و مد
فرش‌های ایرانی نه تنها در مهم‌ترین موزه‌های هنری جهان به نمایش گذاشته می‌شوند، بلکه در پیوندهای جدیدی خود را نشان می‌دهند: به عنوان سوژه و موضوع عکاسی معاصر (بابک کاظمی) یا به عنوان بخشی از اینستالیشن‌ها (آناهیتا رزمی). در نمایشگاه‌های مد لباس، فرش‌های ایرانی – یا با الهام از نفش‌های آن – به لباس‌های فانتزی با طعمی «شرقی» تبدیل می‌شوند، مانند «مجموعه تبریز» کالکشن (۲۰۱۳) Hermès یا مجموعه Marlou Breuls در هفته مد مرسدس بنز آمستردام (۲۰۱۶).
با این وجود، تقاضای عمومی برای فرش ایرانی کاهش یافته است. یکی از دلایل تغییر ذائقه به سمت الگوهای ساده‌تر و خلوت‌تر بوده است. در حوزه اسباب و اثاثیه منزل، تقاضا برای اثاثیه ارزان‌تر افزایش یافته است.
تغییر ذائقه باعث شد که اکنون فرش‌های ایرانی «ساده» مخصوص «سلیقه اروپایی» در ایران بافته می‌شود، که اغلب بدون نقش و نگار گل‌دار است و در آن از طیف رنگی محدودتری استفاده می‌شود.
انبارهای بزرگ فرش در هامبورگ، بزرگترین مرکز فرش خارج از ایران، به دلیل کاهش تقاضا همچنان پر هستند. به نظر می‌رسد “عصر طلایی” تجارت فرش در حال حاضر به پایان رسیده است. بنابراین فروشندگان معتبر فرش سعی می کنند فرش‌های منتخب را در کانون توجه قرار دهند. در حال حاضر ایده این است که به جای پوشاندن زمین با فرش، یک “(فرش) ایرانی” خاص به عنوان جواهری در هر فضایی باید باشد.
«فرش پارسی» یک اصطلاح جهانی برای فرش‌های نفیس ایران است، اما به‌طور دقیق‌تر بایستی این فرش‌ها را «فرش ایرانی» نامید، چرا که این فرش‌ها در واقع به سنت‌های متفاوت از اقوام مختلف تعلق دارند و قوم «پارس» تنها یکی از چندین قوم ایرانیست.
در این مقاله به تاریخچه، تنوع و تغییر معنای فرش ایرانی می پردازیم.
خاستگاه
فرش‌های دستباف ابتدا توسط عشایر تولید شده‌اند. کف چادرهای عشایری پوشیده از فرش بوده‌است تا در مقابل زمین مرطوب و سرد محافظت کنند. اصطلاح فارسی (فرش) نیز به معنای کف و سطح زمین است.
ماده اولیه
پشم گوسفند از گذشته تا کنون اغلب به عنوان ماده اولیه برای فرش استفاده می‌شده‌است. بسته به نوع آب و هوا و مناطق چرای حیوانات، نوع پشم نیز متفاوت است. پشم حیوانات مناطق سردسیر مانند خراسان بلندتر و مناطق گرم مانند کرمان کوتاهتر است. مخلوطی از موی بز و پشم گوسفند در فرش‌های بزرگتر برای مصارف خانگی استفاده می شود.
در زمان صفویه (۱۱۱۴ – ۸۸۰ ه.ش) الیاف ابریشم نیز به فرش‌ها اضافه شد. ابریشم سه ویژگی داشت: «دانا» (بهترین، برای نخ خاب بافته شده)، «هستی» (برای پود فرش‌های پشمی بسیار ظریف) و «پودی» (بافت‌‌های درشت). برای تولید فرش‌های مجلل نیز از نخ‌های طلا استفاده می‌شده است.
Wolle
Seide
Wolle
رنگرزی
قبل از اواخر قرن نوزدهم، فقط از رنگ‌های طبیعی تهیه شده از مواد گیاهی، حیوانی و معدنی استفاده می‌شد. قرمز محبوب‌ترین رنگ بود. این رنگ از ریشه روناس و همچنین از حشرات خشک تهیه می‌شده و رنگ آبی از برگ‌های تخمیرشده گیاه نیل. منابع زیادی برای رنگ زرد وجود داشت: ورث زردنما، گلرنگ، برگ درخت انگور پاییزی، پوست انار، زعفران و زردچوبه. تمام رنگ‌های زرد نیز با نیلی مخلوط می‌شدند و با هم سایه‌هایی از سبز به دست می‌دادند. قهوه‌ای و بژ از پوست گردو و رنگ مشکی با رنگ کردن پشم تیره رنگ با اکسید آهن تهیه می‌شده‌است.
کهن‌ترین فرش دستباف جهان
قدیمی‌ترین فرش دستباف (احتمالا) در حفاری‌های سال ۱۹۴۷ م کشف شد: فرش پازیریک (در حال حاضر در موزه ارمیتاژ سنت پترزبورگ). نام آن برگرفته از نام محل پیدا شدن این فرش است، دره خشک پازیریک در کوه‌های آلتای در جنوب سیبری. فرش پازیریک احتمالاً در حدود قرن چهارم / پنجم پیش از میلاد بافته شده و ابعاد آن ۱۸۳ در ۱۹۸ سانتی متر است. تکنیک گره‌زنی ماهرانه در این اثر حاکی از تجربه چندین ساله در گره‌زنی فرش حتی در این دوره ابتدایی است.
اینکه چگونه رنگ‌های درخشان (قرمز، زرد و آبی) این فرش در شرایط سخت طی ۲۵۰۰ سال حفظ شده است، مدت‌ها معمایی بزرگ بود. در سال ۲۰۲۱، دانشمندان با استفاده از میکروسکوپ فلورسانس اشعه ایکس ثابت کردند در آن زمانهای گذشته نیز پشم قبل از رنگرزی تخمیر شده، به طوری که درخشندگی رنگ‌ها برای مدت طولانی حفظ شده است.
نقش وسط فرش پازیریک بیشتر یک طرح انتزاعی- زینتی و مربع است. این زمینه طرح با تصاویری از حیوانات (احتمالاً گوزن نر یا گوزن شمالی) قاب شده است. قاب دیگری اسب‌ها و سواران را در جهت مخالف نشان می دهد.
دوران شکوفایی فرش ایرانی در دوره صفویه
در زمان صفویان (۱۱۱۴ – ۸۸۰ ه.ش) تولید فرش در ایران به اوج خود رسید. به خصوص فرش‌های ظریف و با گره‌های استادانه تولید شد. فرش که به عنوان صنایع دستی در مناطق روستایی توسط عشایر تولید می‌شد در این زمان به یک هنر درباری تبدیل شد. در شهرهای بزرگ، کارگاه‌های فرش‌بافی تحت حمایت شاهان (احتمالاً ابتدا در تبریز) به وجود آمدند.
شاه اسماعیل اول (۹۰۳ – ۸۸۰ ه.ش)، شاه طهماسب (۹۵۵ – ۹۰۳ ه.ش) و شاه عباس اول (۱۰۰۷ – ۹۶۵ ه.ش) شخصاً به قالی بافی علاقه داشتند. دستور تجهیز کاخ‌ها و مساجد را دادند. آنها همچنین فرش‌های مجلل را به حاکمان همسایه هدیه کردند. صادرات به هند، هند شرقی، امپراتوری عثمانی و اروپا انجام شد.
نمونه‌ای از فرش‌های دوره صفویه، فرش‌های موسوم به «قالی‌های دوقلو» مسجد اردبیل (شمال ایران) است. لنگه بزرگتر از این دو فرش (۱۱.۵۲ متر در ۵.۳۴ متر) احتمالاً در سال ۹۱۸ – ۹۱۷ (در زمان شاه طهماسب) تکمیل شد و اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن است. وسط آن دارای یک مدال زرد رنگ است که ۱۶ عنصر تزئینی به شکل ستاره در اطراف آن چیده شده است. تعداد زیادی گل کوچک (قرمز، سفید و زرد) در پس زمینه آبی خودنمایی می‌کنند. لنگه فرش کوچکتر و ناقص را می‌توان در موزه لس آنجلس مشاهده کرد. ویلیام موریس (معمار و صنعتگر بریتانیایی) در نامه‌ای در سال ۱۸۷۷ م – در زمانی که فرش‌های ابریشمی دوباره تولید می‌شد – از تأثیر بی‌نظیر فرش‌های صفوی می‌نویسد.
تاریخ و محل تولید
تعیین زمان و مکان بافت فرش ایرانی اغلب دشوار است. بر اساس سفرنامه‌ها و متون معاصر، به نظر می‌رسد که در اصفهان، کاشان و کرمان کارگاه‌های فرش‌بافی وجود داشته است.
در قرن هفدهم میلادی، فرش‌های ایرانی در نقاشی‌های حدود ۷۰ نقاش هلندی دیده می‌شود. در تابلویی از ورمیر، تصویر یک کوزه آب روی قالیچه ایرانی به چشم می‌خورد (زن جوان با کوزه آب، ۱۶۶۲). این امر ثابت می‌کند که فرش‌های ایرانی به اروپا صادر می‌شده و در آنجا آنقدر ارزشمند تلقی می‌شده که آنها را – برخلاف معمول در ایران – روی زمین پهن نمی‌کردند، بلکه روی میزها و صندوقچه‌ها می‌گذاشتند. اصطلاحات ونیزی “فرش رومیزی” و “تابلو فرش” و همچنین “فرش صندوقچه” نیز نشان دهنده این موضوع هستند.
جنگ‌های داخلی / سلسله قاجار
در سال ۱۱۱۴ ه.ش. صفویان مغلوب نادر شاه افشار شدند. جنگ داخلی به مدت ۴۴ سال بین دودمان زند (۱۱۷۴–۱۱۲۹ ه.ش.) و قاجار – با پیامدهای اقتصادی عمده – در جریان بود. در سال ۱۱۷۵ ه.ش. حکومت قاجارها آغاز شد و همراه با آن رونق جدیدی در صنعت فرش به وجود آمد. عشایر نیز مانند گذشته قالی بافی را به عنوان یک صنعت روستایی انجام می دادند. با این حال، در اواسط قرن نوزدهم، صادرات هنوز کم بود.
یک روند صعودی جدید در سال ۱۸۷۳ با نمایشگاهی در وین آغاز شد. در سال ۱۸۷۷ شرکت Ziegler & Co از منچستر شعبه ای در سلطان آباد افتتاح کرد که مرکز تجارت فرش در غرب ایران شد. در این زمان فرش ایرانی به آمریکا نیز صادر می‌شد. در سال ۱۸۹۲ فرش ایرانی بسیار معروف شد. تقریباً همه خانواده‌های متمول و مرفه در انگلستان فرش ایرانی داشتند.
از طرفی تقاضای زیاد در بازارهای خارجی باعث شد که استفاده از رنگ‌های شیمیایی، تغییر روش‌های تولید و استانداردهای طراحی پایین تر باعث کاهش کیفیت فرش شد.
شکوفایی دوباره پس از جنگ جهانی دوم
پس از پایان تلفات سنگین در هر دو جنگ جهانی، وضعیت صنعت فرش دوباره بهبود یافت. دولت در زمان شاه رضا پهلوی توصیه‌هایی برای مقابله با پایین آمدن کیفیت فرش‌ها ارائه کرد. از سال ۱۹۴۹ تولید انبوه فرش در کرمان آغاز شد که عمدتاً بر اساس تقاضای ایالات متحده برای فرش‌های ضخیم گوشتی «کرمان آمریکایی» بود. همزمان در اروپا هم «فرش‌های ایرانی» تقاضای فزاینده‌ای پیدا کردند و در اغلب خانه‌های قشر مرفه دیده می‌شد.
فرش ایرانی امروز / هنر و مد
فرش‌های ایرانی نه تنها در مهم‌ترین موزه‌های هنری جهان به نمایش گذاشته می‌شوند، بلکه در پیوندهای جدیدی خود را نشان می‌دهند: به عنوان سوژه و موضوع عکاسی معاصر (بابک کاظمی) یا به عنوان بخشی از اینستالیشن‌ها (آناهیتا رزمی). در نمایشگاه‌های مد لباس، فرش‌های ایرانی – یا با الهام از نفش‌های آن – به لباس‌های فانتزی با طعمی «شرقی» تبدیل می‌شوند، مانند «مجموعه تبریز» کالکشن (۲۰۱۳) Hermès یا مجموعه Marlou Breuls در هفته مد مرسدس بنز آمستردام (۲۰۱۶).
با این وجود، تقاضای عمومی برای فرش ایرانی کاهش یافته است. یکی از دلایل تغییر ذائقه به سمت الگوهای ساده‌تر و خلوت‌تر بوده است. در حوزه اسباب و اثاثیه منزل، تقاضا برای اثاثیه ارزان‌تر افزایش یافته است.
تغییر ذائقه باعث شد که اکنون فرش‌های ایرانی «ساده» مخصوص «سلیقه اروپایی» در ایران بافته می‌شود، که اغلب بدون نقش و نگار گل‌دار است و در آن از طیف رنگی محدودتری استفاده می‌شود.
انبارهای بزرگ فرش در هامبورگ، بزرگترین مرکز فرش خارج از ایران، به دلیل کاهش تقاضا همچنان پر هستند. به نظر می‌رسد “عصر طلایی” تجارت فرش در حال حاضر به پایان رسیده است. بنابراین فروشندگان معتبر فرش سعی می کنند فرش‌های منتخب را در کانون توجه قرار دهند. در حال حاضر ایده این است که به جای پوشاندن زمین با فرش، یک “(فرش) ایرانی” خاص به عنوان جواهری در هر فضایی باید باشد.